پردازندگان زكات
وَآتَيْتُمُ الزَّكاةَ؛
و زكات را پرداختيد.
حفظ زكات نيز از جمله مواثيق بوده است.
از ادلّه استفاده مى شود همان گونه كه اقامه نماز، نشانه و عمود دين است، ايتاء زكات نيز نشانه دين است. از اين رو در قرآن مجيد اقامه نماز و ايتاء زكات در يك سياق آمده و در بعضى از آيات، امر به معروف و نهى از منكر نيز آمده است.
خداوند در آيه مباركه اى مى فرمايد:
(وَما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَيُقيمُوا الصَّلاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكاةَ وَذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ)؛1
در حالى كه در اين دين دستورى به آن ها (اهل كتاب و مشركان) داده نشده بود جز اين كه خدا را به اخلاص بپرستند و از شرك به يگانه پرستى باز گردند و نماز را برپا دارند و زكات را ادا كنند و اين است دين پايدار.
در اين آيه مباركه از اصول دين، به توحيد اشاره شده، آن گاه فقط اقامه نماز و ايتاء زكات ذكر شده و به عنوان دين قيّم مطرح شده است.
از آيه ديگرى استفاده مى شود كه اساساً اقامه نماز، ايتاء زكات، امر به معروف و نهى از منكر شرط امامت و از وظايف يا از اوصاف امام است كه امام بر حق بايد چنين باشد، آن جا كه مى فرمايد:
(الَّذينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي اْلأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّكاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلّهِ عاقِبَةُ اْلأُمُورِ)؛2
كسانى كه هر گاه در زمين به آن ها قدرت ببخشيم، نماز را برپا مى دارند و زكات را ادا مى كنند و امر به معروف و نهى از منكر مى نمايند و پايان همه كارها از آنِ خداست.
آرى، اينان كسانى هستند كه هر گاه ما به آن ها در روى زمين مكنت، قدرت و بسط يد، نفوذ كلمه و سلطنت بدهيم نماز را اقامه خواهند كرد، زكات را خواهند پرداخت و امر به معروف و نهى از منكر خواهند كرد. امامت از ناحيه خداوند متعال است، كسى كه به رياست الاهى و امامت منصوب شد از وظايف يا از شرايط امامت و يا از اوصاف امام است كه اين چنين بايد باشد.
از اين روست كه به ائمّه عليهم السلام خطاب مى كنيم و مى گوييم: شما نماز را اقامه كرديد، زكات را پرداختيد و به معروف امر كرديد.
در خصوص ايتاء زكات چند احتمال وجود دارد:
طبق روايات، برخى از ائمّه عليهم السلام زمين زراعى داشتند و غلاّتى برداشت مى كردند و مانند ديگر مسلمانان زكات مى دادند. احتمالات ديگر چنين است:
احتمال اول. ائمّه عليهم السلام هم چنانى كه اقامه نماز مى كردند به همان شرحى كه گذشت ايتاء زكات نيز مى كردند؛ يعنى احكام زكات را تعليم نمودند، مردم را بر دادن زكات واداشتند و آن احكام را از هر گونه تغيير، تبديل و تحريفى توسّط منافقان حفظ كردند و نگذاشتند تصرّفى واقع شود، چون زكات مثل نماز، نشانه دين است. پس ائمّه عليهم السلام زكات را به تعليم آن و بيان احكام آن حفظ كردند.
احتمال دوم. مراد از پرداخت زكات اين است كه حقوق فقراى مؤمن را رعايت كردند و زكات را به آن ها رساندند.
به سخن ديگر، آن گاه كه مردم زكوات را در اختيار ائمّه عليهم السلام مى گذاشتند تا در موارد خود مصرف شود، آن طورى كه بايد ائمّه عليهم السلام عمل مى كردند.
اين احتمال يكى از امتيازات ائمّه عليهم السلام و امامان بر حق در مقابل امامان ضلال و گمراهى مى باشد كه ديگران اموال و حقوق شرعى را در موارد آن به مصرف نرساندند و تصرّفات خلاف شرع كردند.
احتمال سوم. زكات به معناى عام اخذ شود؛ يعنى امتياز ائمّه عليهم السلام از مردم در مورد زكات اين بوده كه آن بزرگواران همه اقسام زكات را ايتاء مى كردند.
با استفاده از روايات، زكات چند قسم است:
1 . زكات مال.
احكام اين زكات و نصاب ها و خصوصيّات آن در فقه ذكر شده است.
2 . زكات مقام و جاه و آبرو و حيثيت.
3 . زكات علم.
در حديثى آمده كه امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:
زكاة العلم نشره، زكاة الجاه بذله، زكاة المال الإفضال، زكاة القدرة الإنصاف… .3
ائمّه عليهم السلام به تمام معانى زكات، ايتاء زكات كردند. زكات مال معلوم است. زكات مقام، جاه و منزلت به اين است كه انسان وساطت كند و براى قضاى حوائج مردم و حل مشكلات مؤمنان از آبرو و حيثيت و جاه خودش هزينه كند. زكات علم نيز نشر و تعليم آن است.
بنابراين، ائمّه عليهم السلام همه اقسام زكات را داشتند و ادا كردند و خداوند متعال همه اين شئون را به آنان عنايت كرده است.
پس وظيفه امام و شرط امامت است كه زكات را در هر موردى به آن نحوى كه ضرورت اقتضا مى كند و به آن ترتيبى كه وظيفه را تشخيص مى دهد پرداخت كند.
بنابراين، احتمال دارد كه مراد از ايتاء زكات اين باشد كه امام هر يك از اين اقسام را در جاى خودش استفاده كند و به كار ببرد كه البته استفاده كردن و به كار بردن زكات به اين معناى عام، سه جهت دارد.
1 . امام عليه السلام داراى اين اقسام از شئونات باشد؛ يعنى امام، علم، مقام و مال را دارا باشد كه ائمّه عليهم السلام چنين بوده اند.
2 . آنان بدانند آن ها را در كجا و چگونه به مصرف برسانند و از چه راه و يا كدام قسم را در كجا بايد مصرف بكنند.
3 . قدرت به كار بردن و استفاده كردن هر يك از شئونات را داشته باشند.
ائمّه عليهم السلام داراى اين جهات بودند كه به تمام معنا ايتاء زكات كردند و از طرفى براى زكات تقسيمات ديگرى است: زكات ظاهرى و زكات باطنى.
در تقسيم ديگر زكات واجب و زكات مستحب است.
بنابر آن چه گذشت اين معنا براى زكات خوب و شرح و بيان قابل قبولى است و با ضوابط، روايات و احوالات ائمّه عليهم السلام كاملاً سازگار است. از اين رو «وآتيتم الزكاة» از خصائص ائمّه عليهم السلام مى شود.
1 . سوره بيّنه (98): آيه 5.
2 . سوره حج (22): آيه 41.
3 . بحار الأنوار: 93 / 136 به نقل از عدّة الداعى: 63، مستدرك الوسائل: 7 / 46، حديث 6 به نقل از غرر الحكم: 424.