در فرازی از زیارت جامعه کبیره که منشوری از معارف و اعتقادات ناب شیعه می باشد عبارت «وَايَّدَكُمْ بِرُوحِهِ» آمده است که تفسیر آن را در کلاس درس فقیه فرزانه حضرت آیت الله حاج سید علی حسینی میلانی (مدظله العالی) می‌آموزیم:
وَايَّدَكُمْ بِرُوحِهِ؛
گواهى می‌دهم كه خداوند شما را به روح خود تأييد كرد.
خداوند متعال ائمّه عليهم السلام را به روح خود تأييد كرده است. تأييد در لغت از مادّه «أيد»، به معناى قوّت شديد است. راغب اصفهانى می‌نويسد:
أيّد: قال اللَّه عزّوجلّ «أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ»1 فعلت من الأيد أي القوّة الشديدة. وقال تعالى: «وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ»2 أي يكثر تأييده.3
اين واژه در قرآن مجيد نيز در مواردى به كار رفته است. در آيهاى می‌خوانيم:
«وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ»؛
و خداوند هر كه را بخواهد با يارى خود تأييد می‌كند.
در آيهاى ديگر آمده است:
«هُوَ الَّذي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنينَ»؛4
اوست كه تو را با يارى خود و مؤمنان تقويت كرد.
در آيه ديگرى می‌فرمايد:
«فَأَيَّدْنَا الَّذينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرينَ»؛5
ما مؤمنان را در برابر دشمنشان تأييد كرديم و سرانجام پيروز شدند.
خداوند متعال در اين آيه به مؤمنان قوّت شديد عنايت می‌كند كه نتيجه آن تأييد،غلبه و پيروزى است. البته غلبه در هر ميدانى مصداق خود را دارد. براى مثال غلبه در ميدان جنگ معلوم است، در ميدان بحث و مناظره و جدل به شكل ديگرى تحقق پيدا می‌كند، وگرنه مفهوم لفظ همان غلبه است.
همچنين كيفيّت تأييد خداوند متعال نيز مختلف است، و بر حسب موارد فرق می‌كند.
گاهى خداوند متعال براى حصول غلبه، به وسيلهاى ظاهرى تأييد می‌كند و قوّت شديد عنايت مینمايد. در آيه مباركهاى می‌فرمايد:
«هُوَ الَّذي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنينَ»؛6
اوست كه تو را با يارى خود و مؤمنان تقويت كرد.
در اين آيه «بالمؤمنين» بر «بنصره» عطف شده، و باء در هر دو سببى است.
معناى «نصر» معلوم است، راغب اصفهانى می‌گويد:
النصر والنّصرة: العون.7
بنابراين، «نصر» يعنى: كمك.
اما در دعا براى حضرت ولى عصر ارواحنا فداه آمده است:
وأيّده بالنصر؛
(خدايا!) او را به توسط نصر تقويت كن!
به نظر می‌رسد مقصود، امداد غيبى از ملائكه و غيره بوده باشد.
به هر حال، خداوند متعال حضرت رسول اكرم صلى اللَّه عليه وآله را كمك كرده و قوّت بخشيده تا غلبه حاصل شده، امّا كلمه «بالمؤمنين» در كنار «بنصره» در نقش داشتن مؤمنان در غلبه ظهور دارد، و چون «باء» سببى باشد، خداوند به سبب مؤمنان بهپيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله نصرت و غلبه داده و آن حضرت از مؤمنان استعانت جستهاند.
پس میتوان اين آيه مباركه را از ادلّه بطلان قول كسانى كه استعانت به غير خدا را شرک می‌دانند، قرار داد؛ بلكه اين آيه در استعانت خدا و رسول به خلق در جهت پيروزى اسلام بر مشركان ظهور دارد.
كوتاه سخن اين كه تأييد گاهى به وسيله ظاهرى است و گاهى به وسيله غيبى.
خداوند متعال در آيه مباركهاى می‌فرمايد:
«فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها»؛8
خداوند سكينه و آرامش خود را بر وى فرستاد و با لشكرهايى كه مشاهده نمی‌شدند او را تقويت نمود.
در اين آيه تأييد به وسيله غيبى بوده؛ يعنى نيروهايى كه ديده نمیشوند؛ يعنى ملائكه، چنان كه در تفسير ذيل آيه مباركه آمده است9 همچنان كه در آيات جنگ بدر و جنگ حنين به آمدن ملائكه جهت نصرت رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله تصريح شده است.10 امّا در چند جاى قرآن، وسيله غيبى مطلقِ جنود نيست؛ بلكه خصوص روح آمده و خداوند متعال به وسيله روح، رسول اكرم صلى اللَّه عليه وآله و مسلمانان را غلبه داده است. امّا به انحاء مختلف آمده است:
در يك جا می‌فرمايد:
«أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛11
و آنان را با روحى از جانب خويش تقويت فرمود.
و در جاى ديگرى می‌فرمايد:
«أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛
ما او را با روح القدس تقويت نموديم.
و اين روح القدس، وسيله غلبه پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله بوده است.
و هم به توسط او مطالب نازل می‌شده است، آن جا كه می‌فرمايد:
«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذينَ آمَنُوا»؛12
بگو: روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است تا افراد مؤمن را ثابت قدم گرداند.
اين مقام خاصّى است كه اگر مراد از روح القدس، ملك باشد- كه ظاهراً هم همين طور است- شأن خاصّى در دستگاه ربوبى دارد.
و در آيهاى از قرآن می‌خوانيم:
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ اْلأَمينُ* عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرينَ»؛13
روح الامين آن را بر قلب تو نازل نموده است تا از انذار كنندگان باشى.
آيا اين همان است كه گاهى به قدس و گاهى به امين توصيف شده است؟ بايد تحقيق بشود.
در اين زمينه در كتاب بصائر الدرجات دو باب باز شده كه اينك به برخى از احاديث آنها اشاره می‌شود. در يك باب آمده است:
جابر گويد: از امام باقر عليه السلام درباره علم پرسيدم، فرمود:
يا جابر! إنّ في الأنبياء والأوصياء خمسة أرواح: روح القدس وروحالإيمان وروح الحياة وروح القوّة وروح الشهوة. فبروح القدس- يا جابر!- علمنا ما تحت العرش إلى ما تحت الثرى …؛14
اى جابر! در انبيا و اوصياى الاهى 5 روح است:
1. روح القدس،
2. روح ايمان،
3. روح زندگى (حركت)،
4. روح قوّت،
5. روح شهوت.
اى جابر! ما به واسطه روح القدس آن چه كه زير عرش تا زير خاك است میدانيم.
ظاهر اين روايت اين است كه «روح القدس» اسم روحى از ارواح انبيا و اوصيا است.
امام باقر عليه السلام در روايت ديگرى فرمود:
إنّ الأوصياء محدّثون يحدّثهم روح القدس ولا يرونه، وكان علي عليه السلام يعرض على روح القدس ما يسئل عنه، فيوجس في نفسه أن قد أصبت بالجواب فيخبر فيكون كما قال؛15
همانا اوصيا، محدّث هستند. روح القدس با آنان صحبت می‌كند، ولى او را نمی‌بينند. حضرت على عليه السلام بر روح القدس آن چه را از او پرسيده می‌شد عرضه می‌داشت و در دل خود احساس می‌كرد كه جواب صحيح است؛ پس جريان را نقل می‌فرمود همان طور بود كه فرموده بود.
در باب ديگر نقل شده:
سماعة بن مهران گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه می‌فرمود:
إنّ الروح خلق أعظم من جبرئيل وميكائيل كان مع رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله يسدّده ويرشده وهو مع الأئمّة والأوصياء من بعده؛16
همانا روح مخلوقى بزرگتر از جبرئيل و ميكائيل است و دائماً با رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله و او با ائمّه و اوصيا پس از رسول خدا عليهم السلام نيز می‌باشد و آنها را تقويت می‌كند.
و ظاهر اين روايات آن است كه «روح القدس» از جنس ملائكه بوده و مقام ويژهاى دارد.
از طرفى در قرآن مجيد می‌فرمايد:
«تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ»؛17
ملائكه و روح نازل می‌شوند.
و ظاهر آيه مباركه عطف خاص بر عام می‌باشد.
اما در قرآن مجيد «روح» به خدا اضافه شده؛ گاهى با واسطه مثل:
«أُولئِكَ كَتَبَ في قُلُوبِهِمُ اْلإيمانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛18
آنان كسانى هستند كه خداوند ايمان را بر دلهايشان نوشته (ثابت كرده) است و با روحى از جانب خود آنان را تقويت نموده است.
و گاهى مستقيم به خود خداوند متعال اضافه شده است، آن جا كه می‌فرمايد:
«فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَرًا سَوِيًّا»؛19
ما روح خود را به سوى او فرستاديم و به صورت انسانى بی‌عيب و نقص (بر مريم) ظاهر شد.
حال بايد تحقيق شود كه «روح» در اين دو آيه يكى است؟ و آيا همان «روح القدس» است يا نه؟
در زيارت جامعه می‌خوانيم: «وأيّدكم بروحه» نه «أيّدكم بروحٍ منه» نه «أيّدكم بروح القدس» يا «الروح الأمين».
اين تعبيرات قرآنى بايد در جاى خود براى اهلش مورد بحث و تحقيق قرار بگيرد كه اضافه روح به خداوند يا به ضمير تأثير خاصّى دارد و فرق می‌كند؟
همين مقدار مسلّم است كه ائمّه عليهم السلام به آن ملك عظيم مقرّب مؤيّد هستند كه به اين معنا در رواياتى كه در بصائرالدرجات و اصول كافی آمده كاملًا تصريح شده است.20 در نهج البلاغه اميرالمؤمنين عليه السلام در وصف پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله می‌فرمايد:
ولقد قرن اللَّه به صلى اللَّه عليه وآله من لدن أن كان فطيماً أعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم ومحاسن أخلاق العالم ليله ونهاره ولقد كنت اتّبعه اتّباع الفصيل أثر أمّه، يرفع لي في كلِّ يومٍ من أخلاقه علماً ويأمرني بالاقتداء به؛21
همانا خداوند بزرگترين فرشته خود را مأمور تربيت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله كرد تا شب و روز او را به راههاى بزرگوارى و راستى و اخلاق نيكو هدايت نمايد و من نيز همواره با پيامبر بودم به مانند فرزندى كه با مادر است. پيامبر هر روز از اخلاق خويش به من تعليم می‌داد و من نيز همواره از وى پيروى می‌نمودم.
به تعبير ما، از همان بدو زندگى سُكّان پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله در دست اين ملك؛ بزرگترين فرشته بوده است و اين با اختيار رسول اللَّه منافات ندارد. در اين صورت دقيقاً جميع حركات و سكنات و افعال، اقوال و همه شئونات پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله زير نظر اين ملك بوده است.
پس بنا به فرمايش اميرالمؤمنين عليه السلام، در آن زمان كه امور در دست پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله بوده و اميرالمؤمنين فردى از افراد امّت و شاگرد رسول اللَّه بودند، اين سكّانى كه در دست آن ملك بوده تنها براى رسول اللَّه نبوده؛ بلكه اميرالمؤمنين عليه السلام نيز بوده، چون اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: من همواره از او پيروى می‌كردم.
علاوه بر اين روايات، در اصول كافی از جمله آن چه در ذيل آيه مباركه «وَكَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ وَلَا اْلإيمانُ»؛22 «همين طور بر تو نيز روحى را به فرمان خويش امر نموديم و تا پيش از آن نمی‌دانستى كه كتاب و ايمان چيست» وارد شده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:
خلقٌ من خلق اللَّه عزّ وجلّ أعظم من جبرئيل و ميكائيل، كان مع رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله يخبره ويسدّده وهو مع الأئمّة من بعده؛23
او آفريدهاى از آفريدگان خداى تعالى است به خدا قسم! از جبرئيل و ميكائيل بزرگتر است با پيامبر صلى اللَّه عليه وآله بوده و به او خبر می‌داد و تقويت می‌كرد.
او با ائمّه عليهم السلام نيز می‌باشد و موجب تسديد و تقويت آنها می‌شود.
اين روايت صريح است در اين كه همان ملكى كه مأموريّت حفظ و مواظبت رسول اللَّه را داشته، مأمور است پس از ايشان، همراه ائمّه بوده و آنها را تسديد كند.
اين مقام-دارا بودن روح قدسى، و نگهبانى روح القدس- براى چه كسى جز ائمّه عليهم السلام حاصل می‌شود؟ البته در اين باره در بحث ولايت و اقسام ولايت به تفصيل سخن خواهيم گفت.
کتاب با پيشوايان هدايتگر (شرح زيارت جامعه كبيره)، جلد 2، صفحه 137
اثر ارزشمند حضرت آیت الله حاج سید علی حسینی میلانی (مدظله العالی)
1. سوره مائده( 5): آيه 110
2.سوره آل عمران( 3): آيه 13
3.المفردات فى غريب القرآن: 30
4.سوره انفال( 8): آيه 62
5. سوره صف( 61): آيه 14
6. سوره انفال( 8): آيه 62
7. المفردات فى غريب القرآن: 495
8. سوره توبه( 9): آيه 40
9. ر. ك: الكافى: 8/ 378، حديث 571
10. عيون أخبار الرّضا عليه السّلام: 1/ 207، المسترشد: 436
11. سوره مجادله( 58): آيه 22
12. سوره نحل( 16): آيه 102
13. سوره شعراء( 26): آيه 193 و 194
14. بصائر الدرجات: 467، حديث 4، باب ما جعل اللَّه في الأنبياء والأوصياء والمؤمنين وسائر الناس من الأرواح … و بحار الأنوار: 25/ 55، حديث 15. در اين منبع به جاى« علمنا»،« عرفوا» آمده است
15. بصائر الدرجات: 473، حديث 9، باب في الأئمة عليهم السّلام أنّ الرّوح القدس يتلقاهم إذا احتاجوا إليه، بحار الأنوار: 25/ 57، حديث 24
16. بصائر الدرجات: 476، حديث 4 و 5، بحار الأنوار: 18/ 267، حديث 28 و 25/ 60، حديث 31
17. سوره قدر( 97): آيه 4
18. سوره مجادله( 58): آيه 22
19. سوره مريم( 19): آيه 17
20. بصائرالدرجات: 471- 476، الكافى: 1/ 271- 274
21. نهج البلاغه: 2/ 157( در ضمن خطبه قاصعه)، بحار الأنوار: 14/ 475. در اين منبع آمده است:« علماً من أخلاقه»
22. سوره شورى( 42): آيه 52
23. الكافى: 1/ 273، حديث 1، بحار الأنوار: 18/ 264، حديث 22
