تابعين

تابعين
پس از بحث اجمالى پيرامون شخصيت و زندگى مفسّران در طبقه صحابه، مختصرى هم به شرح حال تابعين مى پردازيم.
تابعين كسانى هستند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله را درك نكرده اند. اين طبقه پس از صحابه رسول الله صلى الله عليه وآله هستند و مطالب خود را از صحابه دريافت نموده اند. پس ميان تابعين و رسول خدا صلى الله عليه وآله يك واسطه ـ يعنى صحابه پيامبر ـ وجود دارد. برخى از تابعين بيش از صد نفر از صحابه را درك كرده اند و برخى موفق به درك صحابه كمترى شده اند.
جلال الدين سيوطى در مورد مفسّران اين طبقه مى نويسد:
طبقة التابعين.
قال ابن تيمية، أعلم الناس بالتفسير أهل مكّة، لأنّهم أصحاب ابن عباس، كمجاهد وعطاء بن أبي رباح وعكرمة مولى ابن عباس وسعيد بن جبير وطاووس وغيرهم; وكذلك في الكوفة أصحاب ابن مسعود; وعلماء أهل المدينة في التفسير، مثل زيد بن أسلم الذي أخذ عنه ابنه عبدالرحمن بن زيد ومالك بن أنس… ومنهم الحسن البصري… وعطاء بن أبي سلمة الخراساني ومحمّد بن كعب القرظيّ وأبو العالية والضحّاك بن مزاحم وعطية العوفي وقتادة;1
طبقه تابعين. ابن تيميه مى گويد: داناترين مردم به تفسير اهل مكه اند، زيرا آن ها از شاگردان ابن عباس هستند; مفسرينى هم چون مجاهد، عطاء بن ابى رباح، عكرمه (غلام ابن عباس)، سعيد بن جبير، طاووس و غير اينان. هم چنين در كوفه اصحاب ابن مسعود ]به تفسير عالم ترند[.
مفسّران اهل مدينه هم چون: زيد بن اسلم كه پسرش عبدالرحمان بن زيد و مالك بن انس از او اخذ كرده اند… و آنان عبارتند از: حسن بصرى… عطاء بن ابى سلمه خراسانى، محمّد بن كعب قرظى، ابوالعاليه، ضحاك بن مزاحم، عطيه عَوفى و قَتاده.
ابن عباس شاگرد اميرالمؤمنين عليه السلام است. وى در مكه و بصره قرآن تدريس مى كرده است. نوشته اند كه او شب ها را تا به صبح ـ على الخصوص در ماه مبارك رمضان ـ به قرآن مشغول بوده است.
ابن مسعود هم در تفسير از شاگردان نزديك اميرالمؤمنين بوده است. وى در كوفه قرآن تدريس مى كرده و شاگردانى تربيت كرده است.
ابوالدرداء از شاگردان ابن مسعود است. ابن مسعود نيز از اميرالمؤمنين عليه السلام استفاده كرده است.2 ابوالدرداء در شام اقامت داشت.3
بنابراين، بسيار روشن و ثابت است كه علم تفسير توسط شاگردان اميرالمؤمنين عليه السلام در بلاد مختلف منتشر شده است و چنان كه پيشتر اشاره شد، كسانى كه علوم اسلامى را در بلاد مختلف گسترش داده اند، همه از شاگردان اميرالمؤمنين عليه السلام بوده اند; از اين رو هر جا نشانى از علم باشد، منشأ آن اميرالمؤمنين عليه السلام است و ما اعلميت اميرالمؤمنين عليه السلام پس از رسول خدا صلى الله عليه وآله را در همه علوم اثبات خواهيم كرد.
به اعتقاد ابن تيميه در طبقه تابعين، داناترين افراد به قرآن شاگردان ابن عباس هستند.4 متأسفانه على رغم اين كه ابن عباس نزد ما محترم است; امّا بعضى از شاگردان وى شخصيت مثبتى ندارند. بررسى شخصيت و شرح حال تك تك مفسّران در طبقه تابعين از حوصله اين بحث خارج است، از اين رو اجمالا به شرح حال مشهورترين آن ها مى پردازيم.

1 . الإتقان في علوم القرآن: 2 / 498 ـ 500، شماره 6398 و 6407.
2 . المناقب (خوارزمى): 102 و 106.
3 . تذكرة الحفّاظ: 1 / 24; الطبقات الكبرى: 7 / 392; التاريخ الصغير: 1 / 67.
4 . ر.ك: الإتقان في علوم القرآن: 2 / 498 ـ 499، شماره 6398.