داستان كتاب العلل، تأليف ابن مدينى

داستان كتاب العلل، تأليف ابن مدينى
از ايراداتى كه پرهيزگارى، امانت و ثقه و مورد اعتماد بودن بخارى را مخدوش مى كند، شيوه برخورد وى با كتاب العلل تأليف استاد او يعنى ابن مدينى است.
مسلمة بن قاسم در تاريخ خود ـ بر اساس آن چه از وى روايت مى كنند ـ1 مى گويد:
بخارى از آن رو صحيح خود را به رشته تحرير در آورد كه على بن مدينى كتاب العلل را نگاشته بود و تمايلى براى استفاده ديگران از اين كتاب نداشت.
وى به خاطر عظمت، شرافت و سودمندى فراوان اين كتاب، احاديث آن را براى هيچ كس نقل نمى كرد. روزى على بن مدينى براى انجام كارى به مسافرت رفت; بخارى در اين هنگام به نزد يكى از فرزندان او رفت و به وى پيشنهاد داد تا در ازاى دريافت صد دينار، كتاب العلل را به مدّت سه روز و با هدف مطالعه، در اختيار وى قرار دهد.
فرزند ابن مدينى، در دام زرق و برق دينارها گرفتار آمد، صد دينار را از بخارى گرفت و آن گاه از در ملاطفت با مادرش درآمد تا اين كه سرانجام كتاب العلل را از وى گرفت.
فرزند ابن مدينى، كتاب را در اختيار بخارى قرار داد و از او قول گرفت كه سه روزه، آن را باز گرداند.
بخارى اين كتاب صد جلدى را گرفت، آن را در اختيار يكصد نويسنده قرار داد و به هر كدام دينارى داد تا در يك شبانه روز، كار بازنگارى و مقابله آن را به سرانجام برسانند.
نويسندگان مذكور در عرض يك شبانه روز، نوشتن و مقابله كتاب العلل را به پايان بردند.
بخارى پس از اتمام كار، كتاب العلل را به فرزند على بن مدينى باز گرداند و به او گفت: تنها بخشى از قسمت هاى آن را مطالعه كردم.
على بن مدينى، بى خبر از ماجرا به خانه باز گشت. بخارى پس از اين حادثه، چندين ماه به مطالعه كتاب العلل پرداخت و آن را از بر كرد. وى ارتباطات فراوانى با ابن مدينى داشت و ابن مدينى، يك روز را به اصحاب حديث اختصاص مى داد تا ضعف و طرق روايات را براى آن ها بازگو كند.
پس از مدتى بخارى به نزد ابن مدينى رفت و ابن مدينى از او پرسيد: چند وقتى است كه سراغ ما را نمى گيرى؟
بخارى پاسخ داد: مشغول انجام كارى بودم.
آن گاه على بن مدينى به نقل برخى روايات پرداخت و ضعف موجود در آن ها را از اصحاب حديث پرسيد.
بخارى با ذكر عين عبارات ابن مدينى در كتاب العلل، پاسخ سؤال وى را گفت.
ابن مدينى در تعجّب فرو رفت و از بخارى پرسيد: پاسخ اين سؤال را از كجا مى دانى؟ اين پاسخ، به رشته تحرير درآمده است. به خدا سوگند، در اين زمان، كسى جز من چنين موضوعاتى را نمى داند؟!
ابن مدينى با حزن و اندوه به خانه باز گشت و متوجه شد كه بخارى با تطميع مالى خانواده اش، كتاب العلل را از آن ها گرفته است. اندوه ابن مدينى ادامه يافت و اندكى بعد از دنيا رفت.
بخارى با استفاده از كتاب العلل، ديگر به هم نشينى با ابن مدينى و فراگيرى فقه در نزد وى نيازى نداشت. بنابراين، عازم خراسان شد و با استفاده از كتاب العلل به درجه فقاهت نايل آمد.
وى كتاب صحيح و كتاب هاى تاريخى خود را به رشته تحرير درآورد و علوّ مقام و شهرت، او را در ميان گرفت.
بخارى، نخستين كسى است كه كتاب صحيح را در اسلام به رشته تحرير در آورد، به همين جهت ديگران نيز راه وى را در پيش گرفتند و علما در تأليف صحاح خود به الگوبردارى از صحيح وى پرداختند.2
اين عبارات نشان مى دهد كه بخارى، عامل مرگ استاد خود يعنى على بن مدينى است; چرا كه وى كتاب العلل ابن مدينى را با حيله، خدعه، مكر و دروغ از خانواده او به امانت گرفت و به دخل و تصرّف در آن پرداخت.

1 . نگاه كنيد به شرح حال او در لسان الميزان: 6 / 43.
2 . ر.ك: شرح حال او در لسان الميزان: 6 / 43 .