معنا و حقيقت «عصمت» از نگاه متكلمان شيعه

معنا و حقيقت «عصمت» از نگاه متكلمان شيعه
عالمان شيعه هر يك به نوعى و با نگرشى به واژه و حقيقت عصمت نگريسته اند كه گاهى اتفاق نظر و گاهى نيز اختلاف نظرهايى جزئى دارند; هرچند اختلاف هاى جزئى خللى به حقيقت عصمت ائمه نمى زند. با اين بيان، به بررسى آن در ميان متكلمان شيعى در اين قسمت خواهيم پرداخت.
شيخ مفيد رحمه الله در تعريف «عصمت» مى نويسد:
العصمة لطف يفعله الله تعالى بالمكلف بحيث يمتنع منه وقوع المعصية وترك الطاعة مع قدرته عليهما;1
«عصمت» لطفى است كه خداى تعالى در حق مكلف روا مى دارد به طورى كه وقوع گناه و ترك اطاعت از او ممتنع مى گردد، هر چند كه بر انجام آن قدرت دارد.
سيد مرتضى رحمه الله مى فرمايد:
إعلم أنّ العصمة هي اللطف الذي يفعله الله تعالى، فيختار العبد عنده الامتناع من فعل القبيح، فيقال على هذا: إنّ الله عصمه بأن فعل له ما اختار عنده العدول عن القبيح;2
بدان عصمت لطفى است كه خداى تعالى در حق بنده روا مى دارد و بنده با وجود آن از عمل زشت خوددارى مىورزد. پس گفته مى شود خداوند به واسطه انجام عملى در آن شخص، وى را حفظ كرد تا با وجود آن، فرد ]معصوم [روى گردانى از عمل زشت را برگزيند.
علامه حلّى رحمه الله نيز در اين باره مى گويد:
العصمة لطف خفيّ يفعل الله تعالى بالمكلّف، بحيث لا يكون له داع إلى ترك الطاعة وارتكاب المعصية، مع قدرته على ذلك;3
عصمت لطفى پنهان است كه خداوند در حق مكلف روا مى دارد به طورى كه وى، با وجود قدرت بر انجام معصيت، انگيزه اى بر ترك طاعت و ارتكاب معصيت نداشته باشد.
ايشان در شرح تجريد نيز تعريف هاى متعددى براى عصمت ارائه كرده است.4
مرحوم مظفر كه يكى از عالمان بزرگ كلامى معاصر است، «عصمت» را چنين تعريف مى كند:
هي التنزّه عن الذنوب والمعاصي صغائرها وكبائرها، وعن الخطأ والنسيان، وإن لم يمتنع عقلا على النبيّ أن يصدر منه ذلك; بل يجب أن يكون منزّهاًحتى عمّا ينافي المروّة، كالتبذّل بين الناس من أكل في الطريق أوضحك عال، وكلّ عمل يستهجن فعله عند العرف العام;5
عصمت، دورى از گناهان و نافرمانى هاى كوچك و بزرگ و دورى از اشتباه و فراموشى است، هر چند صدور آن از پيامبر عقلا مانعى ندارد، بلكه واجب است معصوم حتى از امور منافىِ مروت مانند كارهايى كه موجب خفّت و سبك شدن وى در ميان مردم، هم چون غذا خوردن در محل عبور و مرور، خنده با صداى بلند و هر عملى كه نزد عموم مردم ناپسند به شمار آيد نيز پرهيز كند.
بنابراين از ديدگاه مرحوم مظفر، معصوم علاوه بر پرهيز از خطا و معصيت، بايد از امورى كه موجب تحقير و وهن وى در نظر مردم مى گردد پرهيز كند. به عنوان مثال هر چند خنديدن با صداى بلند و غذا خوردن در كنار خيابان گناه و خطا محسوب نمى شود، اما با مروّت و شخصيّت اجتماعى افراد محترم ناسازگار است. بنابراين شأن معصوم بسيار بالاتر از آن است كه مرتكب چنين افعالى گردد.6

1 . النكت الإعتقادية : 37.
2 . رسائل المرتضى: 3 / 325 ـ 326.
3 . النافع يوم الحشر في شرح الباب الحادي عشر: 89 .
4 . كشف المراد في شرح تجريد الإعتقاد: 391.
5 . عقائد الإماميّة : 54.
6 . از كارهاى سبك و امورى كه مايه وهن است به «خلاف مروّت» تعبير مى شود. شرط يا عدم شرط بودن «مروت» در بحث «عدالت» نيز مطرح است.