1ـ1ـ پاسخ به شبهه مكّى بودن سوره شورى براساس روايات اهل سنت
پيش از طرح روايات مربوط به زمان نزول آيات سوره شورى، توجه به چند مقدّمه ضرورى است:
مقدّمه يكم: قرآن موجود در زمان حيات شريف حضرت خاتم الأنبياء صلّى الله عليه وآله وسلّم جمع آورى نشده است، بلكه جمع قرآن يك بار در عصر حكومت ابوبكر و بار ديگر در زمان حاكميت عثمان صورت گرفته و در تاريخ مسلّم است كه قرآن موجود همان است كه به دستور عثمان جمع شد.
مقدّمه دوم: روشن است كه در جمع آورى قرآن موجود، به ترتيب نزول آيات توجه نشده است.
مقدّمه سوم: هم چنين مسلّم است كه با توجّه به عدم ترتيب آيات قرآن موجود براساس ترتيب نزول آيات، برخى آيات مدنى در سوره هاى مكّى گنجانده شده و برخى آيات كلى در آيات مدنى.
با توجه به اين سه مقدّمه مى گوئيم: براساس ادلّه و شواهد محكمِ موجود در منابع سنيان، آيه مودّت در مدينه نازل شده است و جماعتى از عالمان سنى به اين حقيقت معترفند، از جمله اين عالمان مى توان به قرطبى اشاره نمود. وى در اين باره مى نويسد:
سورة الشورى مكيّة في قول الحسن وعكرمة وعطاء وجابر، وقال ابن عباس وقتادة: إلاّ أربع آيات منها أنزلت بالمدينة: (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) (الشورى: 23) إلى آخرها;1
سوره شورى بنابر قول حسن، عكرمه، عطا و جابر مكى است. ابن عباس و قتاده گفته اند: مگر چهار آيه از آن كه در مدينه نازل شده است; يعنى آيه (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) تا آخر آن.
در تفسير بحر المحيط نيز آمده است:
هذه السّورة مكيّة في قول الحسن وعطاء وعكرمة وجابر، وقال ابن عباس: مكيّة إلاّ أربع آيات من قوله: (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) إلى آخر الأربع آيات، فإنّها نزلت بالمدينة;2
اين سوره بنابر قول حسن، عطاء، عكرمه و جابر مكى است. ابن عباس نيز گويد: مكى است جز چهار آيه ]يعنى[ از آيه «قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى» تا آخر كه اين چهار آيه در مدينه نازل شده است.
شوكانى نيز در فتح القدير مى نويسد:
أخرج ابن مردويه عن ابن عباس قال: نزلت «حم عسق» بمكّة. وأخرج ابن مردويه عن ابن الزبير مثله، وكذا قال الحسن، وعكرمة، وعطاء، وجابر. وروي عن ابن عباس وقتادة أنّها مكيّة إلاّ أربع آيات منها أنزلت بالمدينة: (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) إلى آخرها;3
ابن مردويه از ابن عباس نقل مى كند كه گفت: سوره «حم عسق» در مكه نازل شده است. ابن مردويه از ابن زبير نيز مثل همين روايت را نقل كرده است و همين طور حسن، عكرمه، عطا و جابر اين نظر را دارند. از ابن عباس و قتاده نيز روايت شده است كه آن سوره مكى است مگر چهار آيه آن كه در مدينه نازل شده است. از آيه (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) تا آخر.
آلوسى مى نويسد:
وفي البحر، هي مكيّة إلاّ أربع آيات: من قوله تعالى: (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) إلى آخر أربع آيات. وقال مقاتل: فيها مدني، قوله تعالى (ذلِكَ الَّذي يُبَشِّرُ اللهُ عِبادَهُ…) واستثنى بعضهم قوله تعالى: (أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى…) … وجوّز أن يكون الإطلاق باعتبار الأغلب;4
در كتاب بحر ]المحيط[آمده است: سوره شورى مكى است غير از چهار آيه آن; يعنى از آيه شريفه (قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) تا آخر چهار آيه. مقاتل گويد: در سوره شورى آيات مدنى وجود دارد، مانند آيه (ذلِكَ الَّذي يُبَشِّرُ اللهُ عِبادَهُ…) و برخى نيز اين آيه را كه خداى تعالى مى فرمايد: (أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى…)استثناء كرده اند…
و جايز است كه اطلاق به اعتبار اغلب باشد.
بنابراين، از نظر آلوسى مكّى شمردن سوره شورى بدان اعتبار است كه بيشتر آيات آن مكّى است، با اين كه آيات مدنى نيز در اين سوره وجود دارد. مدنى بودن آيه مودّت براساس روايات بسيار روشن است و همين بداهت، بسيارى از عالمان و مفسّران سنى را ناچار ساخته به اين حقيقت اعتراف كنند. با اين همه تعصّب و حق ستيزى، همواره مانعى براى تسليم برخى در برابر حق بوده است تا آن جا كه امثال ابن تيميه و ابن حجر عسقلانى مطلبى به اين وضوح را ناديده گرفته و يا انكار مى كنند تا در دلالت آيه مودّت بر فضيلت اهل بيت پيامبر عليه و عليهم السلام و اولويت اميرالمؤمنين و اولاد معصومينش عليهم السلام خدشه وارد سازند.
1. تفسير القرطبي: 16 / 1.
2. تفسير البحر المحيط: 7 / 486.
3. فتح القدير: 4 / 524 . هم چنين ر.ك: زاد المسير: 7 / 70.
4. تفسير الآلوسي: 25 / 10.