احمد بن حنبل
احمد بن حنبل نيز در مسند خود همين عبارت را با همين سند و به دو طريق نقل كرده است. وى مى نويسد:
حدّثنا عبدالله، حدّثني أبي، ثنا يحيى، عن شعبة، حدّثني عبدالملك بن ميسرة، عن طاووس، قال: أتى ابن عبّاس رجل فسأله. وسليمان بن داوود، قال: أخبرنا شعبة، أنبأني عبدالملك، قال: سمعت طاووساً يقول: سأل رجل ابن عبّاس المعنى عن قوله عزّوجلّ: (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى)، فقال سعيد بن جبير: قرابة محمّد صلّى الله عليه ]وآله[ وسلّم. قال ابن عبّاس: عجلت! إنّ رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم لم يكن بطن من قريش إلاّ لرسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم فيهم قرابة فنزلت: (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى) إلاّ أنْ تصلوا قرابة ما بيني وبينكم;1
عبدالله، از پدرش، از يحيى، از شعبه، از عبدالملك بن ميسره، از طاووس نقل مى كند كه: مردى نزد ابن عباس رفت و از او پرسيد. ]در سندى ديگر[ سليمان بن داوود گويد: شعبه از عبدالملك روايت كرد كه طاووس مى گفت: شنيدم مردى از ابن عباس معناى آيه (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى) را پرسيد، آن گاه سعيد بن جبير گفت: منظور خويشاوندىِ محمّد صلّى الله عليه وآله وسلّم است. ابن عباس گفت: عجله كردى! همانا هيچ قبيله اى در قريش نيست مگر آن كه پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم در ميان آن ها خويشاوندى دارد، پس آيه (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ…) نازل شد و شما موظفيد كه به خاطر خويشاوندى ميان من و شما، صله رحم كنيد.
براساس اين حديث، ابن عباس قول سعيد بن جبير درباره مصداق ذوي القربى را ردّ مى كند. سعيد بن جبير معتقد است كه خويشاوندان پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم مصداق «ذوي القربى» هستند، اما ابن عباس به وى مى گويد در اين باره عجله كردى و به اشتباه نظر دادى، چرا كه اگر مراد از «قربى» خويشاوندان پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم باشند، در اين صورت حكم آيه شامل تمامى قريش خواهد بود كه صحيح نيست.
اما احمد بن حنبل با سند ديگرى در كتاب مناقب علىّ بن أبي طالب2 روايت كرده و مى نويسد:
وفيما كتب إلينا محمّد بن عبدالله بن سليمان الحضرمي يذكر أنّ حرب بن الحسن الطحان حدّثهم قال: نا حسين الأشقر، عن قيس، عن الأعمش، عن سعيد بن جبير، عن ابن عباس قال: لمّا نزلت (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى)قالوا: يا رسول الله، من قرابتنا هؤلاء الذين وجبت علينا مودّتهم؟ قال: «عليّ وفاطمة وابناهما عليهم السلام»;3
در آن چه محمّد بن عبدالله بن سليمان حضرمى بر من نوشته يادآور شده كه حرب ابن حسن طحان، از حسين أشقر، از قيس، از اعمش، از سعيد بن جبير، از ابن عباس نقل مى كند كه وقتى آيه (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى)نازل شد، از رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم سؤال شد كه خويشان شما چه كسانى هستند كه مودّتشان بر ما واجب شده است؟ پيامبر فرمودند: «على، فاطمه و فرزندانش عليهم السلام».4
1. مسند أحمد: 1 / 229. ابن حبان همين روايت را با همين سند و متن در صحيحش، جلد 14، صفحه 157 آورده است. بسيارى از تفاسير نيز اين حديث را نقل كرده اند; از جمله: ر.ك: تفسير البغوي: 4 / 124125; أحكام القرآن (ابن عربى): 4 / 106; تفسير القرطبي: 16 / 21; تفسير ابن كثير: 4/ 121; الدرّالمنثور: 6/ 56; فتح القدير: 4/ 536; تفسير الآلوسي: 25 / 30.
2. درباره انتساب اين كتاب به احمد بن حنبل شبهاتى وجود دارد. برخى معتقدند بخشى از كتاب توسط فرزند احمد بن حنبل (عبدالله بن احمد بن حنبل) نوشته شده است و بخشى هم توسط شاگرد عبدالله (ابوبكر قطيعى) به آن اضافه گشته است كه در مباحث بعدى به اين موضوع خواهيم پرداخت.
3. فضائل الصحابة: 2 / 669 / ح 1141.
4. البته در اين باره نيز مناقشاتى وجود دارد، از جمله اين كه آيه مودّت در سوره شورى قرار دارد و سوره شورى از سوره هاى مكّى است، از اين رو نمى توان گفت مصداق قربى در اين آيه اهل بيت پيامبر عليهم السلام است، زيرا ازدواج اميرالمؤمنين عليه السلام با حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها و ميلاد حسنين عليهما السلام همه در مدينه بوده است. اين اشكال ها و مناقشات در محل خود به روشنى مطرح و پاسخ داده خواهد شد.