نادرستى انتساب اين قول به محمّد بن سائب
محمّد بن سائب كلبى همان كسى است كه او را به خاطر تأليف كتابى در انساب صحابه تضعيف كرده و به رفض و تشيّع متهم ساخته اند. پيش از اين ضمن بررسى احوالات عطيه عوفى به ترجمه كلبى نيز اشاره شد.
متأسفانه عالمان سنى گاه كلبى را با متهم ساختن به تشيع تضعيف مى كنند و مدّعى مى شوند كه بر ترك او اجماع وجود دارد، و گاهى نيز به دروغ او را به همراه عكرمه كذّاب معرفى مى كنند. چنان كه پيش تر گفتيم، ابن جوزى مى گويد عكرمه، ابن سائب و مقاتل بر اين باورند كه آيه تطهير درباره همسران پيامبر نازل شده و مصداق اهل بيت در آيه زنان پيامبر هستند. اما اين گفتار قطعاً باطل است، زيرا طبرى كه از لحاظ زمانى مقدم بر ابن جوزى است اين قول را فقط به عكرمه نسبت داده است. علاوه بر آن قرطبى در تفسير خود تصريح مى كند كه از ديدگاه ابن سائب كلبى، آيه تطيهر به اهل بيت پيامبر صلى الله عليه وآله وسلّم (يعنى اميرالمؤمنين، حضرت فاطمه زهرا، امام مجتبى و حضرت سيدالشهداء عليهم السلام) اختصاص دارد. در تفسير قرطبى آمده است:
وقد اختلف أهل العلم في أهل البيت، من هم؟ فقال عطاء وعكرمة وابن عباس: هم زوجاته خاصة لا رجل معهنّ… وقالت فرقة منهم الكلبي: هم علي وفاطمة والحسن والحسين عليهم السلام خاصّة;1
و اهل علم درباره مصداق اهل بيت اختلاف كرده اند… و گروهى كه كلبى از آن هاست مى گويند: اهل بيت منحصراً على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام هستند.
بنابراين نسبت دادن اين قول ـ كه مصداق اهل بيت همسران پيامبرند ـ به ابن سائب كلبى، دروغى بيش نيست.
با دقت در گفتار قرطبى خواهيم ديد كه وى از يك سو تصريح مى كند كه ابن سائب مصداق اهل بيت را منحصر در اميرالمؤمنين، حضرت فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام مى داند، و از سوى ديگر مدّعى است كه از نظر «عطاء بن ابى رباح» مصداق اهل بيت، همسران پيامبر هستند.2
نسبت اين قول به عطا نيز به يقين صحيح نيست، زيرا بر اساس حديثى كه احمد بن حنبل از عطا نقل مى كند، وى مصداق اهل بيت را فقط اميرالمؤمنين، حضرت فاطمه، امام مجتبى و حضرت سيدالشهداء عليهم السلام دانسته است.
احمد بن حنبل در اين باره به نقل از عطاء بن ابي رياح مى نويسد:
حدّثني من سمع أم سلمة تذكر أن النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم كان في بيتها، فأتته فاطمة ببرمة فيها خزيرة فدخلت لها عليه فقال لها: أدعي زوجك وابنيك، قالت: فجاء علي والحسين والحسن فدخلوا عليه فجلسوا يأكلون من تلك الخزيرة وهو على منامة له على دكان، تحته كساء له خيبري. قالت: وأنا أصلّي في الحجرة، فأنزل الله عزّوجلّ هذه الآية (إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً)قالت: فأخذ فضل الكساء فغشّاهم به، ثمّ أخرج يده فألوى بها إلى السماء، ثمّ قال: «أللّهمَّ هؤلاء أهل بيتي وخاصّتي فاذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً، أللّهمَّ هؤلاء أهل بيتي وخاصتي فاذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً». قالت: فأدخلت رأسي البيت، فقلت: وأنا معكم يا رسول الله؟ قال: «إنّك إلى خير، إنّك إلى خير»;3
عبدالله از پدرش، از عبدالله بن نمير، از عبدالملك ابن ابى سليمان، از عطاء بن ابى رباح حديث كرد كه گفت: كسى كه از امّ سلمه شنيده بود براى من نقل كرد كه: پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم در منزل امّ سلمه بود كه فاطمه عليها السلام با ديگى سنگى كه در آن خزيره (نوعى سوپ) بود آمد و بر ايشان وارد شد. پيامبر به ايشان فرمود كه همسر و دو پسرت را دعوت كن. امّ سلمه گويد: على، حسن و حسين عليهم السلام آمدند و بر ايشان وارد شده نشستند و مشغول خوردن آن غذا شدند. پيامبر در مكانى كه جاى خواب ايشان بود نشسته و يك عباى خيبرى زير ايشان بود. امّ سلمه گويد: من در آن اتاق نماز مى خواندم كه خداوند اين آيه را نازل فرمود: (إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً). سپس پيامبر گوشه عبا را بر سر ايشان كشيد و دست خود را بيرون آورده و به آسمان بلند كرده، عرضه داشت: «خداوندا، اينان اهل بيت و خواص من هستند، پس پليدى را از ايشان دور كن و آن ها را كاملا پاك و پاكيزه ساز. خداوندا، اينان اهل بيت و خواص من هستند، پس پليدى را از ايشان دور كن و آن ها را كاملا پاك گردان». امّ سلمه گويد: من سرم را داخل اتاق كردم و عرضه داشتم: اى رسول خدا، آيا من نيز با شما (اهل بيت) هستم؟ فرمود: «تو عاقبت به خير هستى، تو عاقبت به خير هستى».
محقّق كتاب فضائل الصحابه نيز در ذيل حديث، اسانيد فراوانى براى روايت عطا از امّ سلمه ارائه كرده است.4
طبرانى در معجم الكبير و طحاوى در مشكل الآثار نيز روايت عطا از امّ سلمه را نقل كرده اند. براساس اين احاديث، روشن است كه عطا هرگز همسران پيامبر را مصداق اهل بيت نمى دانسته، بلكه اهل بيت در نظر او فقط اميرالمؤمنين، حضرت صديقه طاهره، امام مجتبى و حضرت سيدالشهدا عليهم السلام هستند.
بنابراين روشن شد كه تنها عكرمه مدّعى بوده كه مصداق اهل بيت همسران پيامبرند و غير از او أحدى چنين ادعايى نداشته است. انگيزه عكرمه نيز براى اين ادعا بسيار روشن است، زيرا وى از خوارج و دشمنان اهل بيت است و از آنجا كه به اتفاق تمام عالمان رجالى اهل سنت، عكرمه شخصى فاسق و دروغ گو بوده است، از اين رو نه تنها قول وى قابل اعتماد نيست، بلكه به جهت كذّاب بودن وى لازم است خلاف قول او عمل شود.
1. تفسير القرطبي: 14 / 182. هم چنين ر.ك: فضل آل البيت: 39.
2. همان.
3. مسند أحمد: 6 / 292. همچنين ر.ك: فضائل الصحابة: 2 / 587 / ح 994; تاريخ مدينة دمشق: 13 / 205; تفسير الثعلبي: 8 / 42; شواهد التنزيل: 2 / 128 / ش 760; تفسير ابن كثير: 3 / 492; أسباب النزول: 239.
4. ر.ك: همان، پاورقى.