محور دهم:
پرسش ديگرى كه در اين ميان مطرح است، اين است كه پس از مرگ امّ كلثوم، چه كسى بر او نماز خواند؟
پاسخ اين پرسش از رواياتى كه در اين زمينه رسيده اند، به دست مى آيد; ولى بين اين روايات نيز اختلافات و تناقضاتى وجود دارد . . . به گونه اى كه حتّى در رواياتى كه «يك راوى» آن ها را نقل كرده است نيز اين اختلاف و تناقض به چشم مى خورد.
ابن سعد از شعبى و عبداللّه بَهىّ در مورد نماز بر جنازه امّ كلثوم و زيد پسر او، چنين روايت كرده اند: ابن عمر بر آن دو نماز گزارد.
او از عمّار بن ابى عمّار و نافع نيز همين داستان را روايت كرده است و مى گويد: سعيد بن عاص بر آن ها نماز گزارد.
جالب است كه برخى از تاريخ نگاران به نقل از عمّار بن ابى عمّار نقل كرده اند كه سعد بن ابى وَقّاص بر آن ها نماز خوانده است(1).
به هر حال، نمازگزار بر امّ كلثوم هر كه باشد; روايات نشانگر اين است كه او در زمان معاويه درگذشت; چرا كه در اين روايات تصريح شده است كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام در نماز حضور داشته اند.
امّا آنچه از تاريخ ثابت شده اين است كه امّ كلثوم به همراه خواهرش زينب عليها السلام در واقعه كربلا حضور داشت. هنگامى كه به عنوان اسير به كوفه برده شد، خطبه معروفى در آن شهر ايراد كرد كه متن آن در كتاب ها نقل شده است.
اين خطبه را ابن طيفور ـ متوفّاى 280 ـ در كتاب «بلاغات النساء» ذكر كرده است. ابن اثير و عدّه ديگرى از بزرگان علما و محدّثان نيز آن را در ذيل واژه «فَرْث» در كتاب هايشان همچون: «النهايه»، «لسان العرب» و «تاج العروس» آورده اند.
شايد به همين جهت بوده كه در روايت ابو داوود از عمّار بن ابى عمّار آمده است:
عمّار بن ابى عمّار گويد: من بر سر جنازه امّ كلثوم و پسرش حاضر بودم، جنازه پسر را در سمتى كه امام مى ايستد، قرار دادند. من به اين كار ايراد گرفتم. امّا در ميان مردم، ابن عبّاس، ابو سعيد خُدرى، ابو قُتاده و ابو هريره نيز بودند. آن ها گفتند: اين كار سنّت است(2).
عمّار بن ابى عمّار اين داستان را بدون ذكر نام امامى كه بر آن دو نماز خواند، به پايان مى برد. همچنين بى آن كه توضيحى دهد كه اين امّ كلثوم چه كسى است؟ و پسر او كيست؟
باز در روايت نَسايى از عمّار بن ابى عمّار آمده است كه گويد:
من بر سر جنازه زنى و پسربچّه اى حاضر بودم. جنازه پسربچّه را در جلو، در جهتى كه امام مى ايستد، گذاشتند و جنازه زن را در پشت او قرار دادند و بر آن دو نماز خوانده شد. در ميان مردم ابو سعيد، ابن عبّاس، قُتاده و ابو هريره بودند. من در اين مورد از آن ها پرسيدم.
گفتند: اين كار از سنّت است(3).
در اين جا، عمّار بن ابى عمّار فقط همان روايت را نقل كرده است و به نام امام، نام دو مُرده اى كه بر جنازه آن ها نماز خوانده شد و اين كه آيا ميان آن زن و پسربچّه نسبتى بود يا نه؟ هيچ اشاره اى نمى كند.
(1) تاريخ الخميس: 2 / 285.
(2) سنن ابى داوود: 2 / 416 شماره 3193.
(3) سنن نَسايى: 4 / 374 شماره 1976.