سخن پايانى درباره ازدواج امّ كلثوم

سخن پايانى درباره ازدواج امّ كلثوم
با توجّه به پژوهشى كه انجام شد، اينك اين پرسش مطرح است كه سرانجام، امّ كلثوم با چه كسى ازدواج كرد؟
در پاسخ به اين پرسش مى گوييم:
پيشتر، از سخنان امير مؤمنان على عليه السلام معلوم شد كه آن حضرت دخترانش را براى پسران برادرش جعفر نگه داشته بود. بلكه اين كار به امر رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله صورت پذيرفته بود. به اين صورت كه روزى پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله به فرزندان على و جعفر عليهما السلام نگاه كرد و فرمود:
«بناتنا لبنينا وبنونا لبناتنا»;
«دختران ما، براى پسران ما و پسران ما، براى دختران ما هستند»(1).
امّا در خصوص امّ كلثوم در روايتى چنين آمده است:
عمر از على، دخترش امّ كلثوم را خواستگارى كرد. على كوچك بودن او را يادآور شد و گفت: او را براى پسر برادرم ـ يعنى جعفر ـ تربيت كرده ام . . .(2).
چنانچه در اين روايت ملاحظه مى شود، حضرت تعيين نكرده كه كدام يك از پسران جعفر مورد نظرش بوده است . . . ولى مى دانيم كه منظور آن حضرت يا عون بوده است، يا محمّد; چرا كه ـ همان گونه پيشتر گفتيم ـ امير مؤمنان على عليه السلام دخترش زينب عليها السلام را به همسرى عبداللّه ـ كه از همه برادرانش بزرگتر بود ـ درآورده بود.
در ميان علماى اهل سنّت ـ كه بحث پيرامون روايات و گفتار آن هاست ـ اختلاف نظرى نيست كه عون در جنگ شوشتر، در زمان عمر، كشته شد، كه بر حسب روايات مذكور ـ بر فرض صحّت آن ها ـ امّ كلثوم در اين زمان در عقد عمر بود.
ولى در مورد محمّد، ابن حجر اين گونه اظهار نظر مى كند:
ابو عمرو از واقدى نقل كرده است كه كنيه محمّد، ابوالقاسم بود. او بعد از عمر، با امّ كلثوم دختر على، ازدواج كرد.
وى در ادامه مى گويد: محمّد در جنگ شوشتر شهيد شد.
گفته شده است: محمّد، تا زمان على زنده بود و در ركاب حضرتش در جنگ صفّين حضور داشت.
دارقُطْنى در كتاب «الإخوه» مى نويسد:
گفته مى شود: محمّد، در جنگ صفّين كشته شد. در اين جنگ او با عبيداللّه بن عمر بن خطّاب درگير شد و هر يك، ديگرى را از پاى درآورد.
مرزبانى نيز در اين زمينه در «معجم الشعراء» مى نويسد:
محمّد، همراه با محمّد بن ابى بكر در مصر بود، زمانى كه محمّد بن ابى بكر كشته شد، محمّد مخفى شد. شخصى از قوم «عَكْ» و قبيله «غافق» او را راهنمايى كرد و محمّد بن جعفر، به سوى فلسطين فرار كرد. در آن جا نزد يكى از دايى هاى خود از قبيله خَثْعَم رفت. او، محمّد را از شرّ معاويه باز داشت. محمّد نيز در اين زمينه شعرى سرود.
وى در ادامه مى نويسد: اين مطلب ثابت شده است و گفتار واقدى را كه مى گويد: او در جنگ شوشتر به شهادت رسيد، رد مى كند(3).
بنا بر اين، فردى كه پس از مرگ عمر ـ بنا بر فرض مذكور ـ با امّ كلثوم ازدواج كرد، محمّد بن جعفر است و آن سان كه گذشت، ابن عبدالبرّ بر اين مطلب تصريح كرده است.
در مورد عبداللّه نيز بايد دانست كه امكان دارد او پس از مرگ همسرش زينب عليها السلام و پس از مرگ شوهر امّ كلثوم، با او ازدواج كرده باشد، چرا كه طبق قول ابن عبدالبرّ، عبداللّه تا سال 80 زنده بود و نود سال زندگى كرد(4).

(1) من لا يحضره الفقيه: 3 / 249 حديث 1184.
(2) ذخائر العقبى: 288، كنز العمّال: 13 / 269 شماره 37586.
(3) الإصابه: 6 / 7.
(4) الإستيعاب: 3 / 17.