نگاهى به آداب مناظره و جدل

نگاهى به آداب مناظره و جدل
در جدلِ مبتنى بر حقيقت كاوى و حق طلبى، هر دو طرف منازعه علاوه بر استفاده از حجّت معتبر، بايد آداب مناظره و جدل را مراعات نمايند. اكنون مهم ترين آداب مناظره را كه در قرآن كريم با عبارت (بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ)1 بدان اشاره شده، بيان مى نماييم. در صورتى كه بحث و جدل نوشتارى باشد رعايت آداب ذيل ضرورى است:
1 . هر دو طرف، بايد با رعايت كامل مدارا، آرامش و وقار، ديدگاه و حجّت معتبر خود را ارائه نمايند.
2 . هر دو طرف، بايستى از الفاظ روشن و عبارات زيبا براى بيان مقصود خود استفاده نمايند.
3 . هر دو طرف، بايستى ازبد گويى و دشنام بپرهيزند.
4 . هر دو طرف، بايد از روش هاى پيچيده و خروج از موضوع بحث ـ كه سازمان فكرى طرف مقابل را به هم مى ريزد ـ خوددارى كنند.
5 . هر دو طرف، بايد از افزودن يا كاستن از سخنان طرف مقابل، بپرهيزند و از انتساب باورها يا حجّت هاى موهوم به وى، خوددارى كنند.
امّا در صورت گفتارى بودن بحث و جدل، آداب ديگرى نيز بدان افزوده مى گردد از جمله اين كه:
1 . طرفين مناظره نبايد سخن يك ديگر را قطع نمايند.
2 . طرفين نبايد صداى خود را بيش از حدّ معمول بالا ببرند و… .
از آن چه كه گذشت، روشن مى شود كه جدل به دو نوع حق و باطل، تقسيم مى شود و جدل حق، بدين معناست كه ضمن رعايت آداب و اخلاق والاى نيكو، از حجّت معتبر و مورد قبول دو طرف يا طرف مقابل نيز استفاده گردد. اكنون اين پرسش ها مطرح اند:
آيا علمِ جدل، همان علم مناظره است؟
آيا علمِ جدل، در پى كشف راه هاى ابطال و نقض استدلال هاى رقيب است؟
و آيا علمِ جدل، آداب بحث و مناظره را مورد بحث و بررسى قرار مى دهد؟
علما درباره اين مسائل، اختلاف نظر دارند، البته ما در آغاز بحث ـ كه مبتنى بر آيات قرآن بود ـ در پى پاسخ گويى به اين پرسش ها نبوده ايم; هم چنين ما در مباحث اين كتاب، تفاوتى ميان «جدل»، «احتجاج» و «مناظره» قائل نيستيم و خوانندگان محترم نيز نبايد اين موضوع را ناديده بگيرند.

1 . سوره نحل: آيه 125.