جدل حق: استفاده از حجّت معتبر

جدل حق: استفاده از حجّت معتبر
خداوند از «جدال باطل» به «جدال عارى از برهان» تعبير كرده و مى فرمايد:
(إِنَّ الَّذينَ يُجادِلُونَ في آياتِ اللّهِ بِغَيْرِ سُلْطان أَتاهُمْ إِنْ في صُدُورِهِمْ إِلاّ كِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغيهِ);1
آنان كه در آيات خدا بدون دليل و برهانى كه براى آن ها آمده باشد، ستيزه جويى مى كنند جز تكبّر، چيزى در دل ندارند كه به خواسته دل خود نخواهند رسيد.
در اين آيه كلمه «سلطان» به معناى «حجّت» است; چرا كه حجّت، دل ها را به سيطره و تسلّط خود وامى دارد.2
از آن چه گذشت، روشن مى شود كه «جدال حق» به معناى «جدال برهانى» است.
اما بايد گفت كه «برهان» تنها در صورتى دل ها را تسخير مى كند كه به تعبير قرآن كريم (بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ);3 «به بهترين روش» انجام شود; به همين جهت است كه خداوند، استفاده از نيكوترين روش را توصيه مى كند و همين طريق، به آداب بحث، مناظره و جدل اشاره دارد… .
گفتنى است كه در منابع تفسيرى «نيكوترين روش» اين گونه تفسير شده: روشى كه نتيجه بخش تر و سودمندتر باشد…4 و اين تفسير، تفسيرى صحيح است كه با موارد استعمال عبارت «نيكوترين روش» در قرآن كريم تناسب دارد، چنان كه در موردى اين واژه به همين معنا به كار رفته است. خداى متعال در جايى مى فرمايد:
(وَلا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ إِلاّ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ);5
به مال يتيم، نزديك نشويد مگر به نيكوترين روش تا آن كه به حدّ بلوغ برسد.
بدين معنا كه بايد به گونه اى، به مال يتيم نزديك شويد كه براى او سودمندتر باشد.6
در سوره اسراء نيز به همين معنا به كار رفته است. آن جا كه مى فرمايد:
(وَقُلْ لِعِبادي يَقُولُوا الَّتي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ);7
و به بندگانم بگو: هميشه سخن بهتر را بر زبان آرند; چرا كه شيطان ميان آن ها فتنه و فساد مى نمايد.
بدين معنا كه مؤمنان بايد به گونه اى با مشركان سخن بگويند كه اهداف شيطان مبنى بر وقوع درگيرى ميان مؤمنان و مشركان، محقّق نشود… .8
بنابراين، خداوند متعال از مؤمنان مى خواهد كه جدال خود را به امورى مجهّز كنند كه آنان را در استدلال، قانع كردن دشمنان و پيروزى حق بر باطل، يارى نمايد.
كوتاه سخن اين كه شرع و عقل، جدالى را مى پذيرند كه با حجّت معتبر و رعايت آداب مجادله باشد… .

1 . سوره غافر: آيه 56.
2 . ر.ك: المفردات فى غريب القرآن: 244، مادّة «سلط».
3 . سوره نحل: آيه 125.
4 . براى آگاهى از عبارات نزديك به اين عبارت ر.ك: تفسير الكشّاف: 2 / 435، تفسير البحر المحيط: 5 / 549، تفسير الطبرى: 10 / 141.
5 . سوره انعام: آيه 152، سوره اسراء: آيه 34.
6 . ر.ك: تفسير الطبرى: 5 / 393، مجمع البيان: 4 / 183.
7 . سوره اسراء: آيه 53.
8 . ر.ك: تفسير الكشّاف: 2 / 453، تفسير البحر المحيط: 6 / 49.