آیت الله سید علی حسینی میلانی
انتشارات حقایق اسلامی، چاپ دوم، 1390، قم
مناظره و گفتگو در ميان دانشمندان اسلامی به ویژه بین دو گروه علمای شیعه و سنی سابقه دیرینه دارد. از آنجایی که این شیوه خود دارای آدابی است، آیت الله سید علی حسینی میلانی در کتاب آداب مناظره و گفت وگو در اصول دین به بیان آداب این شیوه پرداخته و استدلال به کتاب و سنت را عامل وحدت اسلامی دانسته است. در اين پژوهش، قواعد و آداب مناظره از كتاب، سنّت و عقل سليم، استنباط و در دو بخش تدوین شده است:
در بخش اول به موضوعاتی همچون معنای لغوی و اصطلاحی جدل، و جدال در قرآن پرداخته شده است. نویسنده با توجه به آیات قرآن و استناد به استدلال‌های پیامبران پیشین، شیوه قرآن را در جدال بیان کرده است. بدین شکل که در جدال حق، باید از حجّت معتبر استفاده کرد و حجّت معتبر در جدال بین علمای شیعه و سنی، کتاب و سنّت رسول خدا صلی الله علیه وآله است.
سپس در ادامه برخی از آداب مناظره و جدل ـ چه مناظره نوشتاری باشد و چه به صورت گفتگو باشد ـ آمده است از جمله:
1- هر دو طرف، بايد با رعايت كامل مدارا، آرامش و وقار، ديدگاه و حجّت معتبر خود را ارائه نمايند.
2- هر دو طرف، بايستى از الفاظ روشن و عبارات زيبا براى بيان مقصود خود استفاده نمايند.
3 – هر دو طرف، بايستى از بد گويى و دشنام بپرهيزند.
4- طرفين مناظره نبايد سخن يكديگر را قطع نمايند.
بخش دوم کتاب به جایگاه جدل در علم کلام می‌پردازد.
نویسنده ابتدا تعریف دانشمندان اسلامی را از علم کلام نقل کرده و دیدگاه‌های قاضی ایجی، سعدالدین تفتازانی و فیاض لاهیجی را در تعریف علم کلام بیان کرده است.
در ادامه کتاب‌های اصول دین از دیدگاه امامیه و اهل سنّت شناسانده شده اند. از هر کدام از گروه شیعه و سنی 15 کتاب معرفی شده اند.
مؤلف محترم در ادامه با معرفی موضوعات کتاب‌های اصول دین یعنی اثبات آفریدگار و صفات او، مسائل مربوط به عدل، نبوت، امامت و معاد، نحوه ورود نویسندگان به این مباحث را بیان کرده و موارد اختلاف را متذکر می‌شود و علم کلام را باعث وحدت اسلامی می‌شمارد، چرا که وی معتقد است: «طرح مسائل مورد اختلاف علما، ارزيابى آن بر اساس كتاب، سنّت، عقل سليم و منطق صحيح و مورد پذيرش عقلا و نيز استناد به ادله استوار و حجّت‌هاى معتبر، از بهترين روش‌هاى تحقّق وحدت در ميان مسلمانان به شمار مى آيد…».
در ادامه تأثیر علم کلام در گرایش به تشیّع مورد اشاره قرار گرفته و از تأثیر جدال احسن در کتابهایی همچون مراجعات شرف الدین و مناظرات علامه حلی در گرایش صدها تن از مردم به تشیع، سخن رفته است.
نویسنده عالیقدر در ادامه برخی از مسائل اختلافی در علم کلام را شناسانده است از جمله:
1. صفات بارى تعالى و عين ذات بودن يا زائد بر ذات بودن آن‌ها.
2. جسم پندارى خداوند.
3. قرآن (مباحث حادث و قدیم بودن قرآن).
4. اعمال بندگان (مباحث مربوط به جبر و اختیار).
5. مسائل مربوط به عدل.
6. امامت و خلافت پس از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله.
آنگاه به بیان امامت از اصول دین پرداخته و مباحثی همچون وجوب امامت، چیستی امامت و تعیین امام را نگاشته است.
نویسنده درباره دیدگاه شیعه و سنی در تعیین امام، دیدگاه اهل سنت را نقل و نقد کرده و سپس دیدگاه و باور شیعه را در این باره تبیین کرده است. شیعه معتقد است که:
1. امر امامت به دست خداى متعال است.
2. نصب امام بر خداوند واجب است.
3. خداوند امام را نصب كرده است.
سپس موضوع امامت بعد از پیامبر مطرح شده و دلایل شیعه بر امامت حضرت علی علیه السلام بیان شده است. دلیل‌هایی از کتاب و سنت، دلیل عقلی و موانع امامت خلفای سه گانه از مهم‌ترین دلایل شیعه بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام به شمار می‌روند.
پایبندی شیعه به جدال احسن و نمونه‌هایی از استدلال‌های شیعه در ادامه آمده است از جمله: استدلال به حدیث «مدینة العلم» و حدیث «طیر».
نویسنده موضع شیعه را در برابر هجوم مخالفان به دو شکل نگارش کتاب‌های استدلالی (مانند اوائل المقالات شیخ مفید، تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی) و نگارش کتابهایی در رد مخالفان (مانند کتاب بناء المقالة الفاطمیه سید بن طاوس) دانسته و نمونه‌هایی از این تقابل را بر شمرده است.
معرفی کتاب نهج الحقّ و کشف الصّدق علامه حلی در اصول دین مطلب پایانی کتاب است.
خواندن این کتاب را برای علاقه مندانی که در مباحث اعتقادی وارد بحث و مناظره می‌شوند لازم می‌دانیم و پیشنهاد می‌کنیم.
